Tuesday, July 19, 2011
Sunday, July 17, 2011
АЛАГ СҮЛДНИЙ ТУХАЙД
Алаг сүлд-тугны тухайд...
Монголын төрийн бэлгэдэлд анхандаа алаг сүлд-туг нь байсан, эсэх талаар маргаантай. Монголын түүхийн тулгар сурвалж бичгүүдийг үндэс болгон, алаг сүлд-тугны талаар мөшгөвөл мэдээ тун хомс.
Харин МНТ-нд Жамуха Уруд, Мангудыг:
“Тойрч ирээд
Довтлон буудаг
Ташаалдаж ирээд
Даран ордог
Бараан алаг тугийг
Барьж явдаг....”[1], үүнээс үзвэл Уруд, Мангуд нар алаг сүлд-тугтай байсанг баталж, Их Монгол улс, Юань улс, улс төрийн бутралын үеийн түүхэнд холбогдох сурвалжуудад алаг сүлд-туг байсанг батлах тодорхой баримт байхгүй юм.
Иймээс Алаг сүлд-туг нь Их Монгол улс байгуулагдахаас өмнөх Урад, Мангуд аймгийн цэргийн бараан алаг туг байгаад, Монголын түүхийн их хаад, бага хаадын бутралын үед ч байгаагүй болно. Энэ үеүдийн Монгол төрийн бэлгэдэл, хаадын шүтээн нь цагаан туг, хар сүлд байгааг сурвалж бичгүүд баталж өгдөг.
Харин Монгол төрийн түүхэн бэлгэдэлд алаг сүлд-туг байсанг зарим судлаач эрдэмтэд батлахыг хичээж, зохиол бүтээлдээ дурдсан байх юм. Тухайлбал:
-Х.Нямбуу: “...алаг сүлдийг энхжин ба дайны үед хэрэглэж байжээ... Монголын нэгдсэн улсын сүүлчийн хаан Лигдэн /XVII зуун/ алаг сүлдтэй байсан гэдэг. Үүнээс үзвэл монголын түрүү үеийн их хаад их цагаан сүлдтэй, хожмын бага хаад хар, алаг сүлдтэй байсан бололтой...”[2], дээрхээс үзвэл алаг сүлд-тугийг Лигдэн хутагт хаан хэрэглэж, тахиж байсан гэхийг Х.Шаралдай “... алаг сүлдийг Цахарын алаг туг гэгчийг дуулсан. Хангинд “Цахар усан шүтээн” гэдэг алаг туг байж гэнэ. Энэ нь Лигдэн хааны баруунш гарахдаа орхисон туг маягтай...”[3]. гэх зэргээс үзвэл Лигдэн хутагт хаан Манжид дийлдэн Цахараас Хөхнуур руу зугатан явахдаа алаг сүлд-тугаа Ордост үлдээж, тэнд нь одоог хүртэл тахиж байгаа бололтой. Энэ алаг сүлд-тугийг нь 13-н жилд нэг удаа тахидаг гэнэ. Мөн алаг сүлд-тугийг Хавт Хасарын тахиж хэрэглэж байсан сүлд гэдэг. Үүнийг эх сурвалжийн мэдээнд байхгүй учраас батлах гэж үзсэнгүй.
-“Д.Гонгор: "цагаан, хар, алаг сүлд гэж 3 янз байсан бөгөөд,...алаг нь цагаан, хар зүсмийн адууны сүүлээр манжлага хийснээс тийнхүү алдаршжээ.
...Алаг сүлдийг энхжин ба дайны аль ч үед хэрэглэх боловч энэ нь ховор тохиолдол болно..”[4] гэжээ.
Алаг сүлд-тугны бэлгэдлийг Д.Гонгор, Х.Нямбуу нар энхжин ба дайны хосолмол бэлгэдэл гэж үзсэн.
Хэрвээ алаг сүлд-туг байсан бол ямар янз байдалтай байхыг “Монгол соёлын түүх” номонд дурдсанаас үзвэл:
“- Алаг сүлд бол нэг тохой орчим урт, хоёр талдаа иртэй гол нь товгор бөгөөд алтан шармал жадан гилбэртэй байв. Гилбэрийн сууринд гөхөлтэй мөнгөн цар хийж, гөхлийг 13 жилд нэг удаа азарганы дэлээр солих ба иш шилбийг сэтэрлэж онголсон хар модоор хийдэг. Түүн дээрээ мөнгөн билгүүн /нүд/ зурсан байдаг ажээ.”[5], мөн алаг сүлд-тугийг цагаан, хар зүсмийн адууны сүүлээр манжлага хийдэг байсан тухай Д.Гонгор өгүүлсэнг өмнө өгүүлсэн.
Дээрхээс үзвэл алаг туг-сүлд нь анхандаа буюу 1206 оноос өмнө Уруд, Мангудын цэргийн бараан алаг туг нэрт байгаад сураг алдарч, XVII зууны үед Цахарын Лигдэн хутагт алаг сүлд-тугийг бэлгэдлээ болгосон зэргээр гарч байна. Лигдэн хутагт хаан Манжид дийлдэн Хөх нуурт зугатан очих замдаа Ордост үлдээн, түүнийг одоог хүртэл тахиж ирсэн байна. Алаг сүлд-туг нь нэг хөлтэй байна.
МОНГОЛ ТӨРИЙН ХҮНДЭТГЭЛИЙН БЭЛГЭДЭЛ "ХАР СҮЛД"-НИЙ ТУХАЙ АСУУДАЛ
Õàð ñ¿ëäíèé íýðøëèéí òàëààð
Хар сүлдний íýðøëèéã ò¿¿õýí ñóðâàëæóóäûí ìýäýýíä “...хээр азарганы чинь хөхлөөр гөрж хийсэн туг сүлд...”[1] , “...ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý босгож...”[2], “...дөчин түмэндээ сүлд болсон äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý...”[3], “...хараа ихт хар туг бусдыг аюулгахуйн бэлгэ...”[4] õýìýýí òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéõ þì.
Õàðèí äîòîîä, ãàäààäûí îëîí ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí äóíä хар сүлдийã “...хар сүлд...”[5], “дөрвөн гөхөлт хар туг“[6], “хàрàà ихт хар ñ¿ëä”[7] ãýõ ìýòýý𠺺𠺺ðñäèéíõºº ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý öîõîí íýðëýñýí áàéíà.
Äýýðõýýñ ¿çýõíýý дөрвөн хөлт хар сүлд, хараа ихт хар òóã, дөрвөн гөхөлт хар туг õýìýýí øèíæ òýìäýãýýð íü õîëáîí íýðëýýä áàéãàà хар сүлдийг ÿçãóóð íýðýýð íü ”хар сүлд” õýìýýí íýðëýõ íü îíîâ÷òîé хэмээн ¿çýæ áàéíà.
“Сүлд” хэмээх нэр нь “сүнэсү” /сүнс/ гэдэг үгтэй язгуур нэг, “амиг гол” гэсэн утгатай аж. Хүн, амьтны амин гол нь “сүнс” байдаг бол улс гүрний эрхэмлэх амин гол шүтээн нь “сүлд” болж байна. Тиймээс монгол хэлний сүлд гэдэг үг нь нэг талаас шүтээн, нөгөө талаас аймаг, улсын дээдлэх тэмдэг гэсэн хоёр давхар санааны илэрхийлэл болно.[8]
Õàð ñ¿ëä ãýæ þó âý?
Хар сүлд нь Их Монгол улсын төрийн хоёр бэлгэдлийн нэг, ×èíãèñ õààíû öýðãèéí äàé÷èí ¿éë ÿâäëûí хүчийг бадруулах, цог хийморийн áýëãý äýìáýðýëýýð òóñ òóñàä íü ýðõýìëýí äýýäýëæ, òàõèäàã áàéæýý. Ýíý òàëààð Ãàëäàí òóñëàã÷èéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” íýðò ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “…Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä /òóã/, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[9] хэмээн дурджээ.
Ордос буй Чингис хааны онгоныг сахин хамгаалдаг Шар дархадын хойч Х.Шаралдайн “Чингис хааны онгон шүтээний тайлга тахилга” номондоо:
-Хар сүлдний янз байдал: хэлбэр дээр үзүүрт нь байлдаанд хэрэглэдэг жадны хэлбэртэй нэг тохой шахам урт хоёр талдаа иртэй, голоор нь зузаан, доороо онгитой төмөрлөг эд болно. Энэ нь нэгэн үзүүрт сэтгэлээр Мөнх тэнгэр өөд зааж ганцхан мөнх тэнгэрийг шүтдэг гэсэн утгатай. Үүний онгийн дээр цагаан мөнгөөр үйлдсэн цангийн төдий дугуй хэлбэртэй цар хэмжээгч юм буй. Царын хөвөөг дагуулан есөн ес наян нэгэн нүх цоолж хөхлийг зооглуулж тогтоодог байна. Хар сүлдийн хөхлийг мянган хар азарганы хөхөл зооглуулан бүтээдэг гэдэг. Азарганы хөхөл дэл нь тэнгэрийн хур, салхи, нар, сарны гэрлээс өөр юуг ч хүргэдэггүй онгон ариун зүйл юм. Хар өнгө нь ямар нэгэн хольцгүй өнгө бөгөөд нэг сэтгэлээр үнэнч байхын илэрхийлэл болдог. Хөхөлд зориулж амьд азарганаас нэг тугийг авдаг.
Сүлдний ишийг шилбэ гэдэг. Үүнийг асхан хуш модоор хийдэг. Гол сүлдийн шилбэ нь арван гурван тохой өндөр, эдгээр шилбэ хийх модыг нь тусгай дархлан онголсон хуш модноос авдаг.
Шилбийг сүлдийн онгид угсруулсны дараа мөнгөн шогнуурга оруулж түүнээ цагаан торгоор юмбүү шиг хавирган сар хэлбэртэй ороож бэхэлдэг.
Сүлдний дээл: хөхөл зооглуулж, шилбэ оруулсны дараа шилбийн гадуур дээл өмсгөдөг байна. Үүнд арван хоёр тохой шар торгон дээл оёж, мянган билгүүний хувьд мянган товч хаддаг байжээ. Сүлдний шар торгон дээл нь Хубилай хааны үеэс нэвтэрсэн бололтой. Дээл нь нэгэнт сүлдийг амьд шүтээн болгосонтой холбоотой. Мөн сүлд нь байнга гадаа Мөнх тэнгэртэй харгалдаж байдаг тул шилбэ нь бороо, цас, нар, салхинд гандаж муудахаас хамгаалдаг.
Хар сүлдний гол сүлдийг бэхлэхийн тулд ард нь бас нэг шилбэ нэмж боодог байна. Ингээд гол сүлдийг чулуугаар зассан том алтан мэлхийн нуруунд өөд уруу зэрэгцүүлэн нүхэлсэн хоёр нүхэнд гол шилбэ, ар шилбэ хоёрыг нэгээр угсруулан тавьдаг.
Дөрвөн элч сүлдийг жагсаахад чулуун суудал дунд нь малтсан нүхэнд хатгаж жагсаасны дараа гол сүлдтэй нь дөрвөн талаас нь чагталж холбон бэхэлдэг. Дөрвөн элч сүлд гэгч бол үнэндээ гол сүлдээ бэхэлсэн дөрвөн хөл нь юм. Иймээс дөрвөн хөлт хар сүлд гэнэ.
Õàð ñ¿ëäíèé òàëààðõ àñóóäàëд
Хар сүлд дөрвөн хөлтэй /ширхэг/ байсан уу? Эсвэл нэг хөлтэй дөрвөн хөхөлтэй байсан уу? Гэдэг хэлэлцүүлэг нь судлаачидын дунд дөрвөн хөлтэй /ширхэг/ хар сүлд байсан гэдэгт бүгд санал нэгддэг.
Хар сүлд хэдэн хөлтэй /ширхэг/ вэ?
Түүхэн сурвалж бичигт хар сүлдийг дөрвөн хөлт хар сүлд гэж тэмдэглэсэн байдаг. Тэгвэл есөн хөлт цагаан туг нь гол том тугаа тойрон хүрээлсэн найман жижиг цагаан тугаас,
-“...Нутгийн настан нараас хэлсэн нь: “Дөрвөн хөлт хар сүлд” гэж язгуураас хэлээд заншчихсан билээ. Ар шилбээр нь алтан мэлхийд тогтоосонтой нь хэлбэл чухамдаа таван хөлт сүлд юм.” Гэжээ.[10]
Чингис хааны хар сүлднээс гадна Монголын бага хаадуудад хар сүлд, тугтай байсан болохыг түүхийн зарим сурвалжид тэмдэглэсэн байх юм.
Мөн түүхийн наахна, тухайлбал Хотгойдын Чин ван Чингүнжавт цэргийн хар туг байсанг /энэ одоо Монгол улсын түүхийн музейд хадгалагдаж байгаа./, Засагт ханы аймагт Лувсанданзан жанжны тахиж байсан сүлд зэргийг нэрлэж болно. Эдгээрийг орон нутгийн шинжтэй шүтээн гэж болох талтай.
Õàð ñ¿ëäíèé áýëãýäýë
Хар сүлд нь өөрөө дайсны омог зоригийг шантлан монгол цэргийн баатар дайчин урмыг бадраах сүлд бэлгэдэл болдог бол “дөрвөн хөл” буюу “дөрвөн элч сүлд” нь ертөнийн дөрвөн зүг зовхист ямагт ялгуухын бэлгэдэл болно. Өөрөөр хэлбэл ертөнцийн дөрвөн зүгийн дайсан тотгорыг номхотгож, эрх аргадаа оруулахын бэлгэдэл гэж хэлж болно.
Мөн сурвалжийн мэдээгээр Чингис хаанд Дөрвөн хөлөг, Дөрвөн нохос гэж итгэлт, гарамгай жанжид байна гэдэг. Энэ нь дөрвөн элч, дөрвөн хөлт гэх хар сүлдэнд дээрх Дөрвөн нохос, Дөрвөн хөлөгт зориулагдсан байх боломжтой. Учир хар сүлд нь дөрвөн хөлт гэх боловч нийт дээ таван хөлт хар сүлдээс бүрддэг. Түүний нэг нь гол хар сүлд, үлдсэн дөрвөн жижиг нь элч хар сүлд юм. Элч сүлдийг дөрвөн хөлөг, нохосын аль нэг нь дайнд явахдаа цэргийнхээ баатар дайчин урмыг бадраах гэх зорилготойгоор авч явдаг байсныг үгүйсгэх аргагүй юм.
Õàð ñ¿ëäíèé ýðýë, ãàðàëûí ò¿¿õýýñ
Хар сүлд нь ×èíãèñ õààíû öýðãèéí äàé÷èí ¿éë ÿâäëûí хүчийг бадруулах, цог хийморийн áýëãý äýìáýðýëýýð òóñ òóñàä íü ýðõýìëýí äýýäýëæ, òàõèäàã áàéæýý. Хар сүлдний талаарх анхны сурвалжийн ìýäýý íü 1179 îíä Òýì¿æèí ýõíýð Áºðòèéãýý Ìýðãèä íàðò áóëààëãàí, óëìààð Õýðýéäèéí Òîîðèë õààí, /õàí, õààí ãýõ îéëãîëò íü óãòàà íýã ë óòãà àãóóëíà./ Æàäàðàíû Æàìóõà нарт тусламж эрэн î÷íî. Æàäàðàíû “Æàìóõà áàñ Òýì¿æèí àíä, Òîîðèë õàаí àõ õî¸ðò õýë¿¿ëñýí íü : <Îäîî áè:
-Õàðàà èõò(õîëîîñ õàðàãäàõ) òóãàà òàõèæ
Õàð áóõûí àðüñààð á¿ðñýí
…¯çýìæèò ñàéõàí òóãàà òàõèæ…> “[11] ,
ìºí ×èíãèñ õààí ººðèéí èòãýëò åñºí ºðëºã ò¿øìýäòýéãýý ãóðâàí çóóí Òàé÷óóäòàé áàéëäàí, äèéëæ áàéãàà òóõàéä:
“-…Ãóðâàí õàð òóãàòàé
Ãóðâàí çóóí äàéñàí áàéíà…
…Õàð òóãèé íü…
…Õèéñýõ òóãèé íü
Ãèøãýí äýâñýæ
…Óðàíõàé òóãèé íü…
…Ãóðâàí õàð òóãèé íü…”[12]
̺í áàñ íýã ×èíãèñ õààí Õýðýéäèéí Âàí õàíû õºâã¿¿í Ñýíã¿ì íàðûí çºð÷èë人íä Ñýíã¿ìèéí ¿ã: “…Áèëãý áýõè Òîäîéí õî¸ð, àãòàà òàðãàëóóëæ, áàéëäààíû òóãèéã áîñãîãòóí..”[13] ãýõ ìýò ñóðâàëæèéí ìýäýýíýýñ 1206 оноос өмнөх Түрүү улсуудын түүхэнд Хэрэйд улс, Жадаран, Тайчууд аймгууд цэргийн хар тугтай байсныг баталж байна.
Харин Хамаг Монгол улсын Чингис хаан хар сүлдтэй болсон талаархи Ордосын Чингисийн онгонг сахигч Дархад нарын уламжлал ярианд:
-“Чингис хаан нэгэн удааны дайнд ялагдаад бачимдахдаа унасан мориныхоо хөлстэй эмээлийг авч тэнгэр өөд хандуулан ангайлган тавьж “Эцэг тэнгэр минь намайг тэтгэж авна уу? Үгүй юү?” хэмээн даатган мөргөхөд агаар тэнгэрээс саглагар модон дээр бууж ирсэн гэнэ. Чингис хаан Мухулайг тосож ав гэсэнд Мухулай зарлигаар нь хөтлөн яваа хээр азарганы онгон мундаан дээр тосч аваад тайж тахих тухай Чингис эзэнд сануулахад Чингис хаан “Мянган улаа базааж, түмэн хонин өтгөөр тахисугай” хэмээн тангараглаж ес ес наян нэгэн хонины нэг нэг шийртэй хамтаар тахилга өргөөд үлдсэн тоог Хан мөнх тэнгэрийн хөх нохой /чоно/ манай Монголын хонин сүргээс гүйцэтгэн барьтугай хэмээн тайж тахиад үндэстнийхээ сүлд сүнс болгон эрхшүүлэн тахьсан гэдэг...”[14] энэхүү аман мэдээнд үндэслэвэл, Чингис хааны үед Хамаг Монгол улс нь хар сүлдтэй болчихсон, түүнийг хариуцагч нь Мухулай байсан байна.
Цааш нь “...анх Мухулай биеэр саглагар модноос залж авснаас хойш дайн байлдаанд мордохдоо мөн Мухулай ба түүний үр хүүхдүүд залж яван тайж тахих үйлийг гүйцэтгэдэг байсан бөгөөд хожим арван гурван жилийн луу жил тохиолдох бүр догшуулгын их тайлга хийхэд мөн Мухулай чинсангийн хойч үеийнхэн сүлдийн ямтад Чинсан биеэр гардан догшуулгын ёслол журмыг гүйцэтгэсээр иржүхүй...”[15]
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “Òýì¿æèí õàí õºâã¿¿í õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð õ¿ðýýä ýðòíèé Áîøãîò áóé àðâàí õî¸ð õ¿÷èò õàäûã íîìõîòãîõûí òóë Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[16]. Ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèíä ãàð÷ áóé ìýäýýã ñàéí íÿãòëàõ õýðýãòýé. Ó÷èð íü òóñ ñóðâàëæ íü Ìàíæ ×èí ã¿ðíèé íî¸ðõîëûí ¿åä çîõèîãäñîí áîëîõîîð ¿ë èòãýõ ýðãýëçýýã òºð¿¿ëæ áàéíà. Ãýõäýý äýýðõ ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:
- Òýì¿æèí õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð /õèé íàñûã íü õàñâàë Òýì¿æèí õîðèí äîëîîòîé./ ãýõ íü 1189 îí áîëíî. Ýíý îíä Òýì¿æèí Õàìàã Ìîíãîëûí õààí áîëñîí ãýõ ба Дөрвөн хөлт хар сүлдтэй байсан байх нь...
Õàðèí хар сүлд ëàâòàé áàéñàí òàëààðõè “Монголын нууц товчоо” ò¿¿õýí ñóðâàëæèéí ìýäýýíд, Чингис хаан Тангадыг дараад 1227 онд тэнгэрт халихад Сөнөдийн Гөдөгдэй баатар:
“...Хээр азарганы хөхлөөр хийсэн
Хиур туг сүлд чинь
Хэнгэрэг бүрээ уриа чинь
Хэлэхгүй бүгд улс чинь
Хэрлэнгийн хөдөө арал чинь
Тэнд билээ эзэн минь...”[17]
Мөн Лу.”Алтан товч”-д “...Хээр азарганы чину хөхөлөөр гөрж хийсэн туг сүлд чинь...” хэмээн тус тус давхар нотолж байна.
Үүнээс үзвэл хар сүлд нь Чингис хааны онцгойлон тахиж тайж ирсэн, дайчин үйл явдлын бэлгэдэл нь байв. Хар сүлдийг Чингисийн дөрвөн их ордны Хэрлэн голын хөдөө аралд ямагт харуул хамгаалалттай хөдөлгөөнгүй сууринд оршдог шүтээн нь байсан байна.
Үүнээс хойш Дай Юань улсын үед хар сүлд нь төрийн есөн их бэлгэдлийн нэг нь болсон байж болзошгүй. “Цагаан түүх” хэмээх XIII зууны сүүл үест зохиогдсон түүхэн сурвалжид өгүүлдэг. Тэрхүү есөн бэлгэдэл нь “Түг түмэн цэргийг аюулгагч-хараа ихт хар туг, хамаг бүгдийг хөдөлгөх-хашгираа ихт улаан бүрээ, бие сахих хүчин ихт-алтан хор /сум/, олонд өргөгдөх гэрэл сацрангуй-шар шүхэр, засаг явуулах-хурц илд, чийрэг сайн-алтан эмээл, төр тогтоох-ээл ихт хүнд бүс, хүнд суудлын-өндөр талбич /талбарт/ исэр /сэнтий/, түшээ сайт өрлөгүүд болох ажээ.
Èéìýýñ хар сүлд нь ×èíãèñ õààíààñ õîéøõè õààäûí ¿åä, ýçýíò ã¿ðíèé çàäðàë, óëñòºðèéí áóòðàëûí ò¿¿õýí ¿å¿äýä áàéñààð áàéñàí óó? ¿ã¿é þ¿? Ãýäãèéã íÿãòëàн үзэхэд áýðõ þì.
Гэвч Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:
”…Ìàíäóõàé áýýð,… äîëîîí íàñòàé ºí÷èí à÷ õºâã¿¿í Áàòìºíõèéã òýðã¿¿í áîëãîí, åñºí õºëò öàãààí òóã, äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäèéã íü çàëæ, ñàéí Ìàíäóõàé õàòàí ñàíäàðñàí ¿ñýý øàâõëààä, Áàòìºíõèéã ¿õýãò /тэргэнд/ õèéæ, ìîðüòîé ¿õýðòýé ÿâãàí öººí öýðãèéã äàãóóëæ áàéëäàõààð ìîðäîâ…”[18] ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèéí ìýäýýíýýñ ¿çâýë хар сүлдний à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíý íü Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëààð XV çóóí õ¿ðòýë õýâýýð õàäãàëàãäàæ áàéñíûã íîòëîõ þì. Мөн Батмөнх даян хаан хар сүлдийг тахиж байсан гэдэг.
Ìàíæ ÷èí ã¿ðýí Ìîíãîëûã ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ öàãààñ хар сүлдний ñóðàã ÷èìýý á¿ð òàñðàâ. Ó÷èð íü Ìàíæ ×èí ã¿ðýí Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëò òóã, ñ¿ëä, òàìãà çýðãèéã íü öºìèéã õàëæ, îðîíä íü “òºðèéí áóñ çºâõºí öýðãèéí òóãèéã ººðèéí öýðãèéí òóãèéí õýâ ìàÿãààð õýðýãë¿¿ëýõ áîëãîæýý.
Èíãýýä 1691 îíä Ìàíæ ÷èí ã¿ðýíä òóñãààð òîãòíîëîî àëäàæ, òºðèéí óëàìæëàëàà ãýýñýí Ìîíãîë÷óóä 1992 îíû Øèíý ¯íäñýí õóóëèàð хар сүлдийг бүх цэргийн туг болгосон нь хар сүлдний øèíý õºãæèë íü èðñýí юм. Шинэ хар сүлдийг бүтээхэд Монгол улсын анхны ерөнхийлэгч асан П.Очирбатын зөвлөх Х.Нямбуугийн зөвлөгөө чухал байсан юм.
ªíºº ¿åä хар сүлдийг ÁÍÕÀÓ-ûí Îðäîñûí ¯¿øèí õîøóóíä îäîîã õ¿ðòýë õàäãàëàí, òàõèñààð байна.
[1] Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. 268-ð ç¿éëä
[2] Ñàãàí Ñýöýí.Ýðäýíèéí òîâ÷èä.
[3] “Áîãä áààòàð áèåýð äàéëñàí òýìäýãëýë”-ä
Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 540-541
[4] Цагаан түүх.1981.85
[5] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197
Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154
[6] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.153
Ñàéøààë.×èíãèñ õààíû òîâ÷îîí. Äýýä äýâòýð.ÓÁ.,2004. Òàë323
[7] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë15
[8] Монголын соёлын түүх I боть.УБ.,1999 тал372
[9] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87
[10] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë21-22
[11] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë64 /îð÷èí öàãèéí õýëíèé õºðâ¿¿ëýã/
[12] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë98-103 /Ýõ íü Ëó.Àëòàí òîâ÷èä áàéãàà. /
[13] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë142
[14] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë16-17
[15] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë16-17
[16] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87
[17] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.268-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë241
[18] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 540-541
[19] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.156
МОНГОЛ ТӨРИЙН ХҮНДЭТГЭЛИЙН БЭЛГЭДЭЛ "ЦАГААН ТУГ"-НЫ ТУХАЙ АСУУДАЛ
Öàãààí òóãíû íýðøëèéí òàëààð…
Öàãààí òóãíû íýðøëèéã ò¿¿õýí ñóðâàëæóóäûí ìýäýýíä “åñºí õºëò öàãààí òóã”[1] , “åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä”[2], “åñºí ìàíæëàãàòàé öàãààí òóã”[3], “åñºí ãºõºëò /õºõºëò/ öàãààí òóã”[4], “åñºí ñ¿¿ëò äóíäàà õàð ñàðòàé öàãààí òóã”[5], “íàéìàí õºëò öàãààí òóã”[6] õýìýýí òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéõ þì.
Õàðèí äîòîîä, ãàäààäûí îëîí ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí äóíä öàãààí òóãèéã “åñºí õºëò öàãààí òóã”[7], “öàãààí ñ¿ëä“[8], “öàãààí ñ¿ëä-òóã”[9], “åñºí ìàíæëàãàòàé öàãààí òóã”[10], “åñºí ãºõºëò /õºõºëò/ öàãààí òóã”[11] ãýõ ìýòýý𠺺𠺺ðñäèéíõºº ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý öîõîí íýðëýñýí áàéíà.
“Туг” гэдэг үг бол “туг үс”, “түүдэг туг”, “туг сүүл” гэх мэтчилэн “бөөн үс” гэсэн утгатай юм. Монголын малчин нүүдэлчин ард түмэн малаа хүндлэхдээ түүний содон үс, жишээлбэл, адууны дэл сүүл, тэмээний шил, өвдөг, зогдор, хонь малын үснээс туг үсийг авч нандигнан тахидаг заншилтай тул адууныхаа дээд үс хялгасаар тийнхүү хүн ард, улс гүрний цогийг бадруулах сүлдний цогцос болгон ”[12] цагаан тугийг бүтээдэг байжээ.
Äýýðõýýñ ¿çýõíýý õºëò, ãºõºëò, ìàíæëàãà, ñ¿ëä, òóã õýìýýí øèíæ òýìäýãýýð íü õîëáîí íýðëýýä áàéãàà öàãààí òóãèéã ÿçãóóð íýðýýð íü ”öàãààí òóã” õýìýýí íýðëýõ íü îíîâ÷òîé хэмээн ¿çýæ áàéíà.
Öàãààí òóã ãýæ þó âý?
×èíãèñ õààíû 1206 îíä áàéãóóëñàí Èõ Ìîíãîë óëñ íü õî¸ð ÿíçûí òóã-ñ¿ëäòýé áàéæýý. Ýíý òàëààð Ãàëäàí òóñëàã÷èéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” íýðò ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “…Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä /òóã/, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[13] äóðäñàí áàéíà. Èéìýýñ öàãààí òóãèéã Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áýëãýäýë, òóã-äàëáààãààð, õàðèí õàð ñ¿ëäèéã ×èíãèñ õààíû öýðãèéí äàé÷èí ¿éë ÿâäëûí áýëãý äýìáýðýëýýð òóñ òóñàä íü ýðõýìëýí äýýäýëæ, òàõèäàã áàéæýý.
Öàãààí òóãíû ÿíç áàéäàë íü íýãýí òºâ ãîë, ò¿¿íèéã íü тойрон õ¿ðýýëñýí íàéìàí æèæèã öàãààí òóãààñ á¿ðäýæ áàéñàí áà ¿¿íèéã åñºí õºëò öàãààí òóã ãýäýã. ”Èõ öàãààí ñ¿ëä- òóãèéã òîéðóóëàí áàéðëóóëàõ íàéìàí æèæèã òóãèéã õºë ãýæ íýðëýõ áºãººä èõ æèã¿¿ðò áîëîõ ¿éë ÿâäàëä òýäãýýðèéí íýãèéã çàëæ ÿâàõ áà òýð íü íºãºº èõ öàãààí ñ¿ëäíèé îð äàðæ, ò¿¿íèéã òîéðóóëæ áàñ òóõàéí æèã¿¿ð õýñýã, öýðýã àíãèéí æèæèã ñ¿ëä òóã íàéìàí öàãààí äàðöàã áîñãîõ àæýý.”[14] Öàãààí òóã íü ñ¿ëä ìàÿãèéí î÷èð çàëàìûí äîîðõ öàðààñ öàãààí õºõºë øèã íàÿí íýãýí áèëã¿¿íä òàñìààð ¿äýæ ñàãñàéëãàí õàð ñ¿ëä ìýò ãàäíà øèëáý îðóóëàí áîñãîæ íàéìàí ýë÷ ñ¿ëäýýð ÷àãòãàëàí áàò òîãòîîæ áàéñàí.[15] ̺í öàãààí òóãèéã ãóðâàí æèëä íýã óäàà òàõèæ, æèðèéí ¿åä ãîë öàãààí òóãèéã íü ãýðèéí òîîíîîð öóõóéëãàäàã áàéæýý.
Öàãààí òóãíû òàëààðõ àñóóäàлд
Öагаан туг нь õºëò, ãºõºëò, ìàíæëàãà, ñ¿үл гэх øèíæ òýìäãýýð íü есөн хөлт /ширхэг/ цагаан туг байв уу? Эсвэл дан ганцхан цагаан туг уу? Гэх асуудалд олон судлаач, эрдэмтэд одоог хүртэл хоёр янзын байр суурьтай байдаг. Үүний:
-Нэг дэхь нь цагаан туг нь есөн тоотой туг байгаагүй харин есөн туг үстэй буюу /молцогтой/ нэг л туг байсан гэхийг М.Санждорж[16], мөн адилаар Б.Дорж үзэж, Ш.Бира, Н.Ишжамц[17], Äîðæè Áàíçàðîâ[18] нар есөн манжлагат нэг л туг байсан хэмээн дэмжиж байна.
-Хоёр дахь нь гол цагаан тугийг тойрон найман жижиг цагаан туг, нийлээд есөн ширхэг буюу есөн хөлт цагаан туг байх үзлийг Х.Нямбуу[19], Д.Гонгор[20], Х.Шаралдай[21], С.Дулам[22], И.Дашням[23] нар үзэцгээж байна.
Харин миний үзэхнээ дээрх хоёр янзын туг нь хоёулаа байсан хэмээн үзэж байна. Үүнийгээ нэгдүгээрт: 1171 îíä Åñ¿õýé áààòàð Òàòàð нарò õîðëîãäîæ, Åñ¿õýé áààòàðûí õàðúÿàò èðãýä íü Òàé÷óóäûã äàãàí ÿâñàíä, “ª¿ëýí ¿æèí ººðèéí áèåýð òóã áàðüæ ìîðäîîä, îðõèæ í¿¿ñýí èðãýäèéí çàðèìûã áóöààæ àâ÷ðàâ.”[24]гэх мэдээ. Нөгөөх нь: .“…эñãèé òóóðãàòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, áàðñ æèë /1206 îíä/ Îíîí ìºðíèé ýõýíä õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí öîëûã ºðãºâ…”[25]хэмээх мэдээ юм.
Үүнээс үзвэл цагаан тугийг 1206 оноос өмнө ба хойно гэж авч үзэх хэрэгтэй. 1206 оноос өмнөх жилүүдэд цагаан туг нь есөн хөлт цагаан тугаар сурвалжид огт гарахгүй, харин цагаан туг нь баялаг бусаар зүгээр л туг хэмээн нэг бус удаа дурдагдаж байдаг. 1171онд гарч байгаа туг нь угтаа нэг ширхэг цагаан туг байсан байна. Цагаан туг гэдгийг Хиад-Боржигон овгийн цагаан шонхор сүлд шүтээнтэй, мөн Хиад-Боржигон овгийн эрхэмлэх цагаан өнгийн бэлгэдлээр холбон үндэслэж болно. Тэгэхээр 1206 оноос өмнөх нэг хөлт /ширхэг/ цагаан туг нь Хиад-Боржигон овгийн хүрээнд эрхэмлэгдэж байгаад 1206 оноос нэгдсэн Их Монгол улсын төрийн бэлгэдэл есөн хөлтэй /ширхэг/ цагаан туг болон хөгжжээ. Иймээс цагаан туг нь анхандаа овгийн хэмжээнд нэг хөлтэй байгаад Их Монгол улс байгуулагдахад есөн хөлтэй цагаан туг болон хөгжжээ.
Öàãààí òóãíû áýëãýäýë
Òºðèéí öàãààí òóãèéã øèíý õààí ºðãºìæëºõ, èõ õóðàëäàé зарлан хуралдуулах çýðýãò ìàíäóóëäàã áàéñàí òóõàé Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä òîäîðõîé äóðääàã.“…эñãèé òóóðãàòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, áàðñ æèë /1206 îíä/ Îíîí ìºðíèé ýõýíä õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí öîëûã ºðãºâ…”[26]
Òîîíû õóâüä ãîë èõ öàãààí òóãèéã òîéðñîí íàéìàí æèæèã öàãààí òóãààñ á¿òýõ, åñºí øèðõýã öàãààí òóã íü äàðààõè òîîíû áýëãýäëèéí àãóóëãàòàé. Åñºí хөлт/øèðõýã/ öàãààí òóã íü Ìîíãîë÷óóäûí åñèéí òîîã ýðõýìëýäýã áàéäàë, ìºí åñºí ºðëºã, åñºí хөлт/øèðõýã/ öàãààí òóã õî¸ðò íýãýí äàøðàìûí ëîãèê õîëáîî áàéõ áàðèìò áîëíî.
Ýíý òàëààð “Ìîíãîëûí Ẻ ìºðãºëèéã íÿãòëàí ñàéí ñóäàëñàí ýðäýìòýí Äîðæè Áàíçàðîâ “Õóðìàñò åñºí ñàõèóñàí äàãóóëòàéí àäèë ×èíãèñ åñºí æàíæèí /ºðëºã/, áàñ ò¿¿íèé òóã åñºí ìàíæëàãàòàé áàéâ”[27] ãýæ áè÷æýý. Åñºí õºëò öàãààí òóã õýìýýõ íü ÷óõàìäàà åñºí òóг áºãººä ò¿¿íèéã åñºí ºðëºã ýðõëýí õàðèóöàæ áàéñàí áàéæ áîëçîøã¿é.[28] ̺í åñºí хөлт /øèðõýã/ öàãààí òóã íü “̺íõ õºõ òýíãýðèéã òàõèõ òàéõ ¸ñòîé õîëáîîòîé áóþó åñèéí òîî áîë òýíãýðèéí үүòãýëèéí áýëãýäýë ìºí áîëîõû㠺㿿ëíý.”[29]
Öàãààí òóãíû ýðýë, ãàðàëûí ò¿¿õýýñ…
Öàãààí òóã, òóãíû ¿¿ñýë ãàðàëûí ò¿¿õèéã Õ¿íí¿ ã¿ðíýýñ øóóä õàìðóóëàí àâ÷ ¿çýõ íü áóðóó þì. Ó÷èð íü Ìîíãîëûí ýðòíèé óëñóóäûí ò¿¿õýíä õîëáîãääîã ñóðâàëæ ìýäýýí¿¿äýä öàãààí òóã, òóãíû òàëààð îãò òýìäýãëýãäýýã¿é áàéäàã.
Öàãààí òóã, òóãíû òàëààðõè àíõíû ñóðâàëæèéí ìýäýý íü 1171 îíä Õàìàã Ìîíãîëûí /ÿçãóóð íýðýýðýý Ìîíãîë þì./ Åñ¿õýé áààòàð Òàòàðò õîðëîãäîæ, Åñ¿õýé áààòàðûí õàðúÿàò èðãýä íü Òàé÷óóäûã äàãàí ÿâñàíä, “ª¿ëýí ¿æèí ººðèéí áèåýð òóã áàðüæ ìîðäîîä, îðõèæ í¿¿ñýí èðãýäèéí çàðèìûã áóöààæ àâ÷ðàâ.”[30] Ãýõ þì.
ßìàðòàà ÷ äýýðõè ìýäýýíä òóãíû øèíæèéã ÿëãàæ çààãààã¿é ÷, XII çóóíû Õàìàã Ìîíãîë óëñàä òóã /öàãààí òóã/ áàéñíûã áàòàëæ áàéãàà þì.
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “Òýì¿æèí õàí õºâã¿¿í õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð õ¿ðýýä ýðòíèé Áîøãîò áóé àðâàí õî¸ð õ¿÷èò õàäûã íîìõîòãîõûí òóë Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[31]. Ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèíä ãàð÷ áóé ìýäýýã ñàéí íÿãòëàõ õýðýãòýé. Ó÷èð íü òóñ ñóðâàëæ íü Ìàíæ ×èí ã¿ðíèé íî¸ðõîëûí ¿åä çîõèîãäñîí áîëîõîîð ¿ë èòãýõ ýðãýëçýýã òºð¿¿ëæ áàéíà. Ãýõäýý äýýðõ ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:
- Òýì¿æèí õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð /õèé íàñûã íü õàñâàë Òýì¿æèí õîðèí äîëîîòîé./ ãýõ íü 1189 îí áîëíî. Ýíý îíä Òýì¿æèí Õàìàã Ìîíãîëûí õààí áîëñîí ãýõ íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëòàéãàà íèéöýæ, 1189 îíä Òýì¿æèí ×èíãèñ õààí áîëîõ òýð ¿åä Õàìàã Ìîíãîëä öàãààí òóãòàé áàéñàí áàéæ òààðàõ íü…
Õàðèí öàãààí òóã ëàâòàé áàéñàí òàëààðõè ò¿¿õýí ñóðâàëæèéí ìýäýýí¿¿äýä “…ýñãèé òóóðãàòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, áàðñ æèë /1206 îíä/ Îíîí ìºðíèé ýõýíä õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí öîëûã ºðãºâ…”[32] ãýñýí íü öàãààí òóã 1206 îíä Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áýëãýäýëò äàëáàà áîëñîíã ò¿¿õýí öàã ¿åèéí îéð çîõèîãäñîí îëîí ñóðâàëæóóä äàâõàð áàòàëæ áàéíà.
Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä öàãààí òóãèéí òàëààðõ ìýäýý 1206 îíîîñ õîéø àëäàãäàæ, òóã èõ ñ¿ëä, òóã, õýíãýðýã, äºðºº, æàä ãýñýí òîéìòîéãîîð ãàðíà. Èéìýýñ öàãààí òóã ×èíãèñ õààíààñ õîéøõè õààäûí ¿åä, ýçýíò ã¿ðíèé çàäðàë, óëñòºðèéí áóòðàëûí ò¿¿õýí ¿å¿äýä áàéñààð áàéñàí óó? ¿ã¿é þ¿? Ãýäãèéã íÿãòëàн үзэхэд áýðõ þì.
Ãýâ÷ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:
”…Ìàíäóõàé áýýð,… äîëîîí íàñòàé ºí÷èí à÷ õºâã¿¿í Áàòìºíõèéã òýðã¿¿í áîëãîí, åñºí õºëò öàãààí òóã, äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäèéã íü çàëæ, ñàéí Ìàíäóõàé õàòàí ñàíäàðñàí ¿ñýý øàâõëààä, Áàòìºíõèéã ¿õýãò /тэргэнд/ õèéæ, ìîðüòîé ¿õýðòýé ÿâãàí öººí öýðãèéã äàãóóëæ áàéëäàõààð ìîðäîâ…”[33] ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèéí ìýäýýíýýñ ¿çâýë öàãààí òóãíû à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíý íü Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëààð XV çóóí õ¿ðòýë õýâýýð õàäãàëàãäàæ áàéñíûã íîòëîõ þì.
Ìàíæ ÷èí ã¿ðýí Ìîíãîëûã ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ öàãààñ öàãààí òóãíû ñóðàã ÷èìýý á¿ð òàñàрсан гэх боловч уламжлалт цагаан туг маань хувьсч, буддын шашны бэлгэдэлт тэмдэг хорол хийгээд шидэт маанийн зургаан үсэг, аюулгахын утгат хохимой мэтийн чимэгтэй болсон боловч хуучны гилбэр, үсэн манжлага хэвээр үлджээ.
Ó÷èð íü Ìàíæ ×èí ã¿ðýí Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëò òóã, ñ¿ëä, òàìãà çýðãèéã íü öºìèéã õàëæ, îðîíä íü “òºðèéí áóñ çºâõºí öýðãèéí òóãèéã ººðèéí öýðãèéí òóãèéí õýâ ìàÿãààð õýðýãë¿¿ëýõ áîëãîæýý. ¯¿íä: Ò¿øýýò õàí àéìãèéí öýðýãò ýìæýýðòýé øàð ºíãèéí òóã õèóðûã, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí öýðýãò ýìæýýðòýé öàãààí ºíãèéíõèéã, Ñýöýí õàíû öýðýãò õºâººòýé óëààí ºíãèéíõèéã, Çàñàãò õàíû öýðýãò õºâººòýé øàð ºíãèéí òóã õèóðûã òóñ òóñ õýðýãë¿¿ëæýý. ªâºðìîíãîëä Äýì÷èãíîðîâ âàíãèéí òýðã¿¿ëñýí ìîíãîë çàñãèéí ãàçàð õºõ äýâñãýð äýýð óëààí, øàð öàãàà ìàíæëàãàòàé òóãèéã ñàÿõàí áîëòîë òºðèéí òóã áîëãîí ìàíäóóëæ áàéñàí íü Ìîíãîëä Ìàíæèéí òóëãàí õýðýãë¿¿ëñýí öýðãèéí òóã õèóðûí óëáàà ìºí.[34]
Èíãýýä 1691 îíä Ìàíæ ÷èí ã¿ðýíä òóñãààð òîãòíîëîî àëäàæ, òºðèéí óëàìæëàëàà ãýýñýí Ìîíãîë÷óóä 1992 îíû Øèíý ¯íäñýí õóóëèàð öàãààí òóãûã төрийн албан ёсны хүндэтгэлийн бэлгэдэл áîëñíîîð, öàãààí òóãíû øèíý õºãæèë íü èðñýí юм. Шинэ цагаан тугийг бүтээхэд Монгол улсын анхны ерөнхийлэгч асан П.Очирбатын зөвлөх Х.Нямбуугийн зөвлөгөө чухал байсан юм.
ªíºº ¿åä õýä õýäýí öàãààí òóã óëàìæëàãäàí õàäãàëàãäñààð èðñýí áàéõ þì. Æèøýýëáýë: Õàëõûí Ñýöýí õàí àéìãèéí À÷èò âàíãèéí õîøóóíû ×èíãèñèéí òóãèéí ñ¿ì/Îäîîãèéí Äîðíîä àéìãèéí Áóëãàí ñóì/, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí íóòàãò áóé Ýðäýíýçóó õèéä, Çàñàãò õàí àéìãèéí Ëó ã¿íèé õîøóóíû Õàíõºõèé /Óâñ àéìãèéí Ç¿¿íõàíãàé ñóì/,ÁÍÕÀÓ-ûí Îðäîñûí ¯¿øèí õîøóóíä îäîîã õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí, òàõèñààð èðæýý.
[1] Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. 202-ð ç¿éëä
Ðàøèä àä Äèí.Ñóäðûí ÷óóëãàí.I áîòü.ÓÁ.,1994.òàë 87
Ëó.Àëòàí òîâ÷.ÓÁ.,1990. 33 à
“¯íäýñíèé õóðààíãóé àëòàí òîâ÷”-ä
Ñàãàí Ñýöýí.Ýðäýíèéí òîâ÷èä.
“Áîãä áààòàð áèåýð äàéëñàí òýìäýãëýë”-ä
[2] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87
[3] “Äàé Þàíü óëñûí áè÷èã”-ò
Ðàøïóíöàã.Áîëîð ýðõèä
[4]“Ãàíãûí óðñãàë”-ä
[5] “Ìîíãîë Òàòàðûí á¿ðýí òýìäýãëýë”-ä
[6] Æàìáàäîðæ. Áîëîð ýðèõ
[7] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197
Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154
[8] Õ.Íÿìáóó.Ìîíãîëûí áýëãýäýë.ÓÁ.,1979 òàë 13
Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë218
[9] È.Äàøíÿì.Ìîíãîë óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õ I áîòü.ÓÁ.,2005 òàë 307
[10] Í.Èøæàìö.Ìîíãîëä íýãäñýí òºð áàéãóóëàãäàæ ôåîäàëèçì á¿ðýëäýí òîãòñîí íü.ÓÁ.,2002.
Äîðæè Áàíçàðîâ.Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèè.Ì.1955.60
[11]Ñàéøààë.×èíãèñ õààíû òîâ÷îîí. Äýýä äýâòýð.ÓÁ.,2004. òàë460
Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.153
[12] Монголын соёлын түүх I боть.УБ.,1999 тал372
[13] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87
[14] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197
[15] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë219
[16] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.153
[17] Í.Èøæàìö.Ìîíãîëä íýãäñýí òºð áàéãóóëàãäàæ ôåîäàëèçì á¿ðýëäýí òîãòñîí íü.ÓÁ.,2002.
[18] Äîðæè Áàíçàðîâ.Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèè.Ì.1955.60
[19] Õ.Íÿìáóó.Ìîíãîëûí áýëãýäýë.ÓÁ.,1979 òàë 13
[20] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197
[21] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë218
[22] Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154
[23] È.Äàøíÿì.Ìîíãîë óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õ I áîòü.ÓÁ.,2005 òàë 307
[24] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë 45
[25] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.202-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë178
[26] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.202-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë178
[27] Äîðæè Áàíçàðîâ.Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèè.Ì.1955.60
[28] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë153
[29] Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154
[30] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë 45
[31] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87
[32] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.202-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë178
Ðàøèä àä Äèí.Ñóäðûí ÷óóëãàí.I áîòü.ÓÁ.,1994.òàë 87
Ëó.Àëòàí òîâ÷.ÓÁ.,1990. Òàë140
[33] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 540-541
[34] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.156
Subscribe to:
Posts (Atom)