Õàð ñ¿ëäíèé íýðøëèéí òàëààð
Хар сүлдний íýðøëèéã ò¿¿õýí ñóðâàëæóóäûí ìýäýýíä “...хээр азарганы чинь хөхлөөр гөрж хийсэн туг сүлд...”[1] , “...ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý босгож...”[2], “...дөчин түмэндээ сүлд болсон äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý...”[3], “...хараа ихт хар туг бусдыг аюулгахуйн бэлгэ...”[4] õýìýýí òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéõ þì.
Õàðèí äîòîîä, ãàäààäûí îëîí ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí äóíä хар сүлдийã “...хар сүлд...”[5], “дөрвөн гөхөлт хар туг“[6], “хàрàà ихт хар ñ¿ëä”[7] ãýõ ìýòýý𠺺𠺺ðñäèéíõºº ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý öîõîí íýðëýñýí áàéíà.
Äýýðõýýñ ¿çýõíýý дөрвөн хөлт хар сүлд, хараа ихт хар òóã, дөрвөн гөхөлт хар туг õýìýýí øèíæ òýìäýãýýð íü õîëáîí íýðëýýä áàéãàà хар сүлдийг ÿçãóóð íýðýýð íü ”хар сүлд” õýìýýí íýðëýõ íü îíîâ÷òîé хэмээн ¿çýæ áàéíà.
“Сүлд” хэмээх нэр нь “сүнэсү” /сүнс/ гэдэг үгтэй язгуур нэг, “амиг гол” гэсэн утгатай аж. Хүн, амьтны амин гол нь “сүнс” байдаг бол улс гүрний эрхэмлэх амин гол шүтээн нь “сүлд” болж байна. Тиймээс монгол хэлний сүлд гэдэг үг нь нэг талаас шүтээн, нөгөө талаас аймаг, улсын дээдлэх тэмдэг гэсэн хоёр давхар санааны илэрхийлэл болно.[8]
Õàð ñ¿ëä ãýæ þó âý?
Хар сүлд нь Их Монгол улсын төрийн хоёр бэлгэдлийн нэг, ×èíãèñ õààíû öýðãèéí äàé÷èí ¿éë ÿâäëûí хүчийг бадруулах, цог хийморийн áýëãý äýìáýðýëýýð òóñ òóñàä íü ýðõýìëýí äýýäýëæ, òàõèäàã áàéæýý. Ýíý òàëààð Ãàëäàí òóñëàã÷èéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” íýðò ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “…Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä /òóã/, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[9] хэмээн дурджээ.
Ордос буй Чингис хааны онгоныг сахин хамгаалдаг Шар дархадын хойч Х.Шаралдайн “Чингис хааны онгон шүтээний тайлга тахилга” номондоо:
-Хар сүлдний янз байдал: хэлбэр дээр үзүүрт нь байлдаанд хэрэглэдэг жадны хэлбэртэй нэг тохой шахам урт хоёр талдаа иртэй, голоор нь зузаан, доороо онгитой төмөрлөг эд болно. Энэ нь нэгэн үзүүрт сэтгэлээр Мөнх тэнгэр өөд зааж ганцхан мөнх тэнгэрийг шүтдэг гэсэн утгатай. Үүний онгийн дээр цагаан мөнгөөр үйлдсэн цангийн төдий дугуй хэлбэртэй цар хэмжээгч юм буй. Царын хөвөөг дагуулан есөн ес наян нэгэн нүх цоолж хөхлийг зооглуулж тогтоодог байна. Хар сүлдийн хөхлийг мянган хар азарганы хөхөл зооглуулан бүтээдэг гэдэг. Азарганы хөхөл дэл нь тэнгэрийн хур, салхи, нар, сарны гэрлээс өөр юуг ч хүргэдэггүй онгон ариун зүйл юм. Хар өнгө нь ямар нэгэн хольцгүй өнгө бөгөөд нэг сэтгэлээр үнэнч байхын илэрхийлэл болдог. Хөхөлд зориулж амьд азарганаас нэг тугийг авдаг.
Сүлдний ишийг шилбэ гэдэг. Үүнийг асхан хуш модоор хийдэг. Гол сүлдийн шилбэ нь арван гурван тохой өндөр, эдгээр шилбэ хийх модыг нь тусгай дархлан онголсон хуш модноос авдаг.
Шилбийг сүлдийн онгид угсруулсны дараа мөнгөн шогнуурга оруулж түүнээ цагаан торгоор юмбүү шиг хавирган сар хэлбэртэй ороож бэхэлдэг.
Сүлдний дээл: хөхөл зооглуулж, шилбэ оруулсны дараа шилбийн гадуур дээл өмсгөдөг байна. Үүнд арван хоёр тохой шар торгон дээл оёж, мянган билгүүний хувьд мянган товч хаддаг байжээ. Сүлдний шар торгон дээл нь Хубилай хааны үеэс нэвтэрсэн бололтой. Дээл нь нэгэнт сүлдийг амьд шүтээн болгосонтой холбоотой. Мөн сүлд нь байнга гадаа Мөнх тэнгэртэй харгалдаж байдаг тул шилбэ нь бороо, цас, нар, салхинд гандаж муудахаас хамгаалдаг.
Хар сүлдний гол сүлдийг бэхлэхийн тулд ард нь бас нэг шилбэ нэмж боодог байна. Ингээд гол сүлдийг чулуугаар зассан том алтан мэлхийн нуруунд өөд уруу зэрэгцүүлэн нүхэлсэн хоёр нүхэнд гол шилбэ, ар шилбэ хоёрыг нэгээр угсруулан тавьдаг.
Дөрвөн элч сүлдийг жагсаахад чулуун суудал дунд нь малтсан нүхэнд хатгаж жагсаасны дараа гол сүлдтэй нь дөрвөн талаас нь чагталж холбон бэхэлдэг. Дөрвөн элч сүлд гэгч бол үнэндээ гол сүлдээ бэхэлсэн дөрвөн хөл нь юм. Иймээс дөрвөн хөлт хар сүлд гэнэ.
Õàð ñ¿ëäíèé òàëààðõ àñóóäàëд
Хар сүлд дөрвөн хөлтэй /ширхэг/ байсан уу? Эсвэл нэг хөлтэй дөрвөн хөхөлтэй байсан уу? Гэдэг хэлэлцүүлэг нь судлаачидын дунд дөрвөн хөлтэй /ширхэг/ хар сүлд байсан гэдэгт бүгд санал нэгддэг.
Хар сүлд хэдэн хөлтэй /ширхэг/ вэ?
Түүхэн сурвалж бичигт хар сүлдийг дөрвөн хөлт хар сүлд гэж тэмдэглэсэн байдаг. Тэгвэл есөн хөлт цагаан туг нь гол том тугаа тойрон хүрээлсэн найман жижиг цагаан тугаас,
-“...Нутгийн настан нараас хэлсэн нь: “Дөрвөн хөлт хар сүлд” гэж язгуураас хэлээд заншчихсан билээ. Ар шилбээр нь алтан мэлхийд тогтоосонтой нь хэлбэл чухамдаа таван хөлт сүлд юм.” Гэжээ.[10]
Чингис хааны хар сүлднээс гадна Монголын бага хаадуудад хар сүлд, тугтай байсан болохыг түүхийн зарим сурвалжид тэмдэглэсэн байх юм.
Мөн түүхийн наахна, тухайлбал Хотгойдын Чин ван Чингүнжавт цэргийн хар туг байсанг /энэ одоо Монгол улсын түүхийн музейд хадгалагдаж байгаа./, Засагт ханы аймагт Лувсанданзан жанжны тахиж байсан сүлд зэргийг нэрлэж болно. Эдгээрийг орон нутгийн шинжтэй шүтээн гэж болох талтай.
Õàð ñ¿ëäíèé áýëãýäýë
Хар сүлд нь өөрөө дайсны омог зоригийг шантлан монгол цэргийн баатар дайчин урмыг бадраах сүлд бэлгэдэл болдог бол “дөрвөн хөл” буюу “дөрвөн элч сүлд” нь ертөнийн дөрвөн зүг зовхист ямагт ялгуухын бэлгэдэл болно. Өөрөөр хэлбэл ертөнцийн дөрвөн зүгийн дайсан тотгорыг номхотгож, эрх аргадаа оруулахын бэлгэдэл гэж хэлж болно.
Мөн сурвалжийн мэдээгээр Чингис хаанд Дөрвөн хөлөг, Дөрвөн нохос гэж итгэлт, гарамгай жанжид байна гэдэг. Энэ нь дөрвөн элч, дөрвөн хөлт гэх хар сүлдэнд дээрх Дөрвөн нохос, Дөрвөн хөлөгт зориулагдсан байх боломжтой. Учир хар сүлд нь дөрвөн хөлт гэх боловч нийт дээ таван хөлт хар сүлдээс бүрддэг. Түүний нэг нь гол хар сүлд, үлдсэн дөрвөн жижиг нь элч хар сүлд юм. Элч сүлдийг дөрвөн хөлөг, нохосын аль нэг нь дайнд явахдаа цэргийнхээ баатар дайчин урмыг бадраах гэх зорилготойгоор авч явдаг байсныг үгүйсгэх аргагүй юм.
Õàð ñ¿ëäíèé ýðýë, ãàðàëûí ò¿¿õýýñ
Хар сүлд нь ×èíãèñ õààíû öýðãèéí äàé÷èí ¿éë ÿâäëûí хүчийг бадруулах, цог хийморийн áýëãý äýìáýðýëýýð òóñ òóñàä íü ýðõýìëýí äýýäýëæ, òàõèäàã áàéæýý. Хар сүлдний талаарх анхны сурвалжийн ìýäýý íü 1179 îíä Òýì¿æèí ýõíýð Áºðòèéãýý Ìýðãèä íàðò áóëààëãàí, óëìààð Õýðýéäèéí Òîîðèë õààí, /õàí, õààí ãýõ îéëãîëò íü óãòàà íýã ë óòãà àãóóëíà./ Æàäàðàíû Æàìóõà нарт тусламж эрэн î÷íî. Æàäàðàíû “Æàìóõà áàñ Òýì¿æèí àíä, Òîîðèë õàаí àõ õî¸ðò õýë¿¿ëñýí íü : <Îäîî áè:
-Õàðàà èõò(õîëîîñ õàðàãäàõ) òóãàà òàõèæ
Õàð áóõûí àðüñààð á¿ðñýí
…¯çýìæèò ñàéõàí òóãàà òàõèæ…> “[11] ,
ìºí ×èíãèñ õààí ººðèéí èòãýëò åñºí ºðëºã ò¿øìýäòýéãýý ãóðâàí çóóí Òàé÷óóäòàé áàéëäàí, äèéëæ áàéãàà òóõàéä:
“-…Ãóðâàí õàð òóãàòàé
Ãóðâàí çóóí äàéñàí áàéíà…
…Õàð òóãèé íü…
…Õèéñýõ òóãèé íü
Ãèøãýí äýâñýæ
…Óðàíõàé òóãèé íü…
…Ãóðâàí õàð òóãèé íü…”[12]
̺í áàñ íýã ×èíãèñ õààí Õýðýéäèéí Âàí õàíû õºâã¿¿í Ñýíã¿ì íàðûí çºð÷èë人íä Ñýíã¿ìèéí ¿ã: “…Áèëãý áýõè Òîäîéí õî¸ð, àãòàà òàðãàëóóëæ, áàéëäààíû òóãèéã áîñãîãòóí..”[13] ãýõ ìýò ñóðâàëæèéí ìýäýýíýýñ 1206 оноос өмнөх Түрүү улсуудын түүхэнд Хэрэйд улс, Жадаран, Тайчууд аймгууд цэргийн хар тугтай байсныг баталж байна.
Харин Хамаг Монгол улсын Чингис хаан хар сүлдтэй болсон талаархи Ордосын Чингисийн онгонг сахигч Дархад нарын уламжлал ярианд:
-“Чингис хаан нэгэн удааны дайнд ялагдаад бачимдахдаа унасан мориныхоо хөлстэй эмээлийг авч тэнгэр өөд хандуулан ангайлган тавьж “Эцэг тэнгэр минь намайг тэтгэж авна уу? Үгүй юү?” хэмээн даатган мөргөхөд агаар тэнгэрээс саглагар модон дээр бууж ирсэн гэнэ. Чингис хаан Мухулайг тосож ав гэсэнд Мухулай зарлигаар нь хөтлөн яваа хээр азарганы онгон мундаан дээр тосч аваад тайж тахих тухай Чингис эзэнд сануулахад Чингис хаан “Мянган улаа базааж, түмэн хонин өтгөөр тахисугай” хэмээн тангараглаж ес ес наян нэгэн хонины нэг нэг шийртэй хамтаар тахилга өргөөд үлдсэн тоог Хан мөнх тэнгэрийн хөх нохой /чоно/ манай Монголын хонин сүргээс гүйцэтгэн барьтугай хэмээн тайж тахиад үндэстнийхээ сүлд сүнс болгон эрхшүүлэн тахьсан гэдэг...”[14] энэхүү аман мэдээнд үндэслэвэл, Чингис хааны үед Хамаг Монгол улс нь хар сүлдтэй болчихсон, түүнийг хариуцагч нь Мухулай байсан байна.
Цааш нь “...анх Мухулай биеэр саглагар модноос залж авснаас хойш дайн байлдаанд мордохдоо мөн Мухулай ба түүний үр хүүхдүүд залж яван тайж тахих үйлийг гүйцэтгэдэг байсан бөгөөд хожим арван гурван жилийн луу жил тохиолдох бүр догшуулгын их тайлга хийхэд мөн Мухулай чинсангийн хойч үеийнхэн сүлдийн ямтад Чинсан биеэр гардан догшуулгын ёслол журмыг гүйцэтгэсээр иржүхүй...”[15]
Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “Òýì¿æèí õàí õºâã¿¿í õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð õ¿ðýýä ýðòíèé Áîøãîò áóé àðâàí õî¸ð õ¿÷èò õàäûã íîìõîòãîõûí òóë Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[16]. Ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèíä ãàð÷ áóé ìýäýýã ñàéí íÿãòëàõ õýðýãòýé. Ó÷èð íü òóñ ñóðâàëæ íü Ìàíæ ×èí ã¿ðíèé íî¸ðõîëûí ¿åä çîõèîãäñîí áîëîõîîð ¿ë èòãýõ ýðãýëçýýã òºð¿¿ëæ áàéíà. Ãýõäýý äýýðõ ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:
- Òýì¿æèí õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð /õèé íàñûã íü õàñâàë Òýì¿æèí õîðèí äîëîîòîé./ ãýõ íü 1189 îí áîëíî. Ýíý îíä Òýì¿æèí Õàìàã Ìîíãîëûí õààí áîëñîí ãýõ ба Дөрвөн хөлт хар сүлдтэй байсан байх нь...
Õàðèí хар сүлд ëàâòàé áàéñàí òàëààðõè “Монголын нууц товчоо” ò¿¿õýí ñóðâàëæèéí ìýäýýíд, Чингис хаан Тангадыг дараад 1227 онд тэнгэрт халихад Сөнөдийн Гөдөгдэй баатар:
“...Хээр азарганы хөхлөөр хийсэн
Хиур туг сүлд чинь
Хэнгэрэг бүрээ уриа чинь
Хэлэхгүй бүгд улс чинь
Хэрлэнгийн хөдөө арал чинь
Тэнд билээ эзэн минь...”[17]
Мөн Лу.”Алтан товч”-д “...Хээр азарганы чину хөхөлөөр гөрж хийсэн туг сүлд чинь...” хэмээн тус тус давхар нотолж байна.
Үүнээс үзвэл хар сүлд нь Чингис хааны онцгойлон тахиж тайж ирсэн, дайчин үйл явдлын бэлгэдэл нь байв. Хар сүлдийг Чингисийн дөрвөн их ордны Хэрлэн голын хөдөө аралд ямагт харуул хамгаалалттай хөдөлгөөнгүй сууринд оршдог шүтээн нь байсан байна.
Үүнээс хойш Дай Юань улсын үед хар сүлд нь төрийн есөн их бэлгэдлийн нэг нь болсон байж болзошгүй. “Цагаан түүх” хэмээх XIII зууны сүүл үест зохиогдсон түүхэн сурвалжид өгүүлдэг. Тэрхүү есөн бэлгэдэл нь “Түг түмэн цэргийг аюулгагч-хараа ихт хар туг, хамаг бүгдийг хөдөлгөх-хашгираа ихт улаан бүрээ, бие сахих хүчин ихт-алтан хор /сум/, олонд өргөгдөх гэрэл сацрангуй-шар шүхэр, засаг явуулах-хурц илд, чийрэг сайн-алтан эмээл, төр тогтоох-ээл ихт хүнд бүс, хүнд суудлын-өндөр талбич /талбарт/ исэр /сэнтий/, түшээ сайт өрлөгүүд болох ажээ.
Èéìýýñ хар сүлд нь ×èíãèñ õààíààñ õîéøõè õààäûí ¿åä, ýçýíò ã¿ðíèé çàäðàë, óëñòºðèéí áóòðàëûí ò¿¿õýí ¿å¿äýä áàéñààð áàéñàí óó? ¿ã¿é þ¿? Ãýäãèéã íÿãòëàн үзэхэд áýðõ þì.
Гэвч Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:
”…Ìàíäóõàé áýýð,… äîëîîí íàñòàé ºí÷èí à÷ õºâã¿¿í Áàòìºíõèéã òýðã¿¿í áîëãîí, åñºí õºëò öàãààí òóã, äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäèéã íü çàëæ, ñàéí Ìàíäóõàé õàòàí ñàíäàðñàí ¿ñýý øàâõëààä, Áàòìºíõèéã ¿õýãò /тэргэнд/ õèéæ, ìîðüòîé ¿õýðòýé ÿâãàí öººí öýðãèéã äàãóóëæ áàéëäàõààð ìîðäîâ…”[18] ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèéí ìýäýýíýýñ ¿çâýë хар сүлдний à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíý íü Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëààð XV çóóí õ¿ðòýë õýâýýð õàäãàëàãäàæ áàéñíûã íîòëîõ þì. Мөн Батмөнх даян хаан хар сүлдийг тахиж байсан гэдэг.
Ìàíæ ÷èí ã¿ðýí Ìîíãîëûã ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ öàãààñ хар сүлдний ñóðàã ÷èìýý á¿ð òàñðàâ. Ó÷èð íü Ìàíæ ×èí ã¿ðýí Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëò òóã, ñ¿ëä, òàìãà çýðãèéã íü öºìèéã õàëæ, îðîíä íü “òºðèéí áóñ çºâõºí öýðãèéí òóãèéã ººðèéí öýðãèéí òóãèéí õýâ ìàÿãààð õýðýãë¿¿ëýõ áîëãîæýý.
Èíãýýä 1691 îíä Ìàíæ ÷èí ã¿ðýíä òóñãààð òîãòíîëîî àëäàæ, òºðèéí óëàìæëàëàà ãýýñýí Ìîíãîë÷óóä 1992 îíû Øèíý ¯íäñýí õóóëèàð хар сүлдийг бүх цэргийн туг болгосон нь хар сүлдний øèíý õºãæèë íü èðñýí юм. Шинэ хар сүлдийг бүтээхэд Монгол улсын анхны ерөнхийлэгч асан П.Очирбатын зөвлөх Х.Нямбуугийн зөвлөгөө чухал байсан юм.
ªíºº ¿åä хар сүлдийг ÁÍÕÀÓ-ûí Îðäîñûí ¯¿øèí õîøóóíä îäîîã õ¿ðòýë õàäãàëàí, òàõèñààð байна.
[1] Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. 268-ð ç¿éëä
[2] Ñàãàí Ñýöýí.Ýðäýíèéí òîâ÷èä.
[3] “Áîãä áààòàð áèåýð äàéëñàí òýìäýãëýë”-ä
Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 540-541
[4] Цагаан түүх.1981.85
[5] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197
Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154
[6] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.153
Ñàéøààë.×èíãèñ õààíû òîâ÷îîí. Äýýä äýâòýð.ÓÁ.,2004. Òàë323
[7] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë15
[8] Монголын соёлын түүх I боть.УБ.,1999 тал372
[9] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87
[10] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë21-22
[11] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë64 /îð÷èí öàãèéí õýëíèé õºðâ¿¿ëýã/
[12] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë98-103 /Ýõ íü Ëó.Àëòàí òîâ÷èä áàéãàà. /
[13] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë142
[14] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë16-17
[15] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë16-17
[16] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87
[17] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.268-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë241
[18] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 540-541
[19] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.156
No comments:
Post a Comment