МОНГОЛ ТӨРИЙН ХҮНДЭТГЭЛИЙН БЭЛГЭДЭЛ "ЦАГААН ТУГ"-НЫ ТУХАЙ АСУУДАЛ

      Öàãààí òóãíû íýðøëèéí òàëààð…

Öàãààí òóãíû íýðøëèéã ò¿¿õýí ñóðâàëæóóäûí ìýäýýíä “åñºí õºëò öàãààí òóã”[1] , “åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä”[2], “åñºí ìàíæëàãàòàé öàãààí òóã”[3], “åñºí ãºõºëò /õºõºëò/ öàãààí òóã”[4], “åñºí ñ¿¿ëò äóíäàà õàð ñàðòàé öàãààí òóã”[5], “íàéìàí õºëò öàãààí òóã”[6] õýìýýí òýìäýãëýãäýí ¿ëäñýí áàéõ þì.

Õàðèí äîòîîä, ãàäààäûí îëîí ýðäýìòýí ñóäëàà÷äûí äóíä öàãààí òóãèéã “åñºí õºëò öàãààí òóã”[7], “öàãààí ñ¿ëä“[8], “öàãààí ñ¿ëä-òóã”[9], “åñºí ìàíæëàãàòàé öàãààí òóã”[10], “åñºí ãºõºëò /õºõºëò/ öàãààí òóã”[11] ãýõ ìýòýý𠺺𠺺ðñäèéíõºº ñóäàëãààíû á¿òýýëäýý öîõîí íýðëýñýí áàéíà.

“Туг” гэдэг үг бол “туг үс”, “түүдэг туг”, “туг сүүл” гэх мэтчилэн “бөөн үс” гэсэн утгатай юм. Монголын малчин нүүдэлчин ард түмэн малаа хүндлэхдээ түүний содон үс, жишээлбэл, адууны дэл сүүл, тэмээний шил, өвдөг, зогдор, хонь малын үснээс туг үсийг авч нандигнан тахидаг заншилтай тул адууныхаа дээд үс хялгасаар тийнхүү хүн ард, улс гүрний цогийг бадруулах сүлдний цогцос болгон ”[12] цагаан тугийг бүтээдэг байжээ.

Äýýðõýýñ ¿çýõíýý õºëò, ãºõºëò, ìàíæëàãà, ñ¿ëä, òóã õýìýýí øèíæ òýìäýãýýð íü õîëáîí íýðëýýä áàéãàà öàãààí òóãèéã ÿçãóóð íýðýýð íü ”öàãààí òóã” õýìýýí íýðëýõ íü îíîâ÷òîé хэмээн ¿çýæ áàéíà.    

  

      Öàãààí òóã ãýæ þó âý?

×èíãèñ õààíû 1206 îíä áàéãóóëñàí Èõ Ìîíãîë óëñ íü õî¸ð ÿíçûí òóã-ñ¿ëäòýé áàéæýý.  Ýíý òàëààð Ãàëäàí òóñëàã÷èéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” íýðò ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “…Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä /òóã/, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[13] äóðäñàí áàéíà. Èéìýýñ öàãààí òóãèéã Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áýëãýäýë, òóã-äàëáààãààð, õàðèí õàð ñ¿ëäèéã ×èíãèñ õààíû öýðãèéí äàé÷èí ¿éë ÿâäëûí áýëãý äýìáýðýëýýð òóñ òóñàä íü ýðõýìëýí äýýäýëæ, òàõèäàã áàéæýý.

Öàãààí òóãíû ÿíç áàéäàë íü íýãýí òºâ ãîë, ò¿¿íèéã íü тойрон õ¿ðýýëñýí íàéìàí æèæèã  öàãààí òóãààñ á¿ðäýæ áàéñàí áà ¿¿íèéã åñºí õºëò öàãààí òóã ãýäýã. ”Èõ öàãààí ñ¿ëä- òóãèéã òîéðóóëàí áàéðëóóëàõ íàéìàí æèæèã òóãèéã õºë ãýæ íýðëýõ áºãººä èõ æèã¿¿ðò áîëîõ ¿éë ÿâäàëä òýäãýýðèéí íýãèéã çàëæ ÿâàõ áà òýð íü íºãºº èõ öàãààí ñ¿ëäíèé îð äàðæ, ò¿¿íèéã òîéðóóëæ áàñ òóõàéí æèã¿¿ð õýñýã, öýðýã àíãèéí æèæèã ñ¿ëä òóã íàéìàí öàãààí äàðöàã áîñãîõ àæýý.”[14] Öàãààí òóã íü ñ¿ëä ìàÿãèéí î÷èð çàëàìûí äîîðõ öàðààñ öàãààí õºõºë øèã íàÿí íýãýí áèëã¿¿íä òàñìààð ¿äýæ ñàãñàéëãàí õàð ñ¿ëä ìýò ãàäíà øèëáý îðóóëàí áîñãîæ íàéìàí ýë÷ ñ¿ëäýýð ÷àãòãàëàí áàò òîãòîîæ áàéñàí.[15] ̺í öàãààí òóãèéã ãóðâàí æèëä íýã óäàà òàõèæ, æèðèéí ¿åä ãîë öàãààí òóãèéã íü ãýðèéí òîîíîîð öóõóéëãàäàã áàéæýý.

      Öàãààí òóãíû òàëààðõ àñóóäàлд

Öагаан туг нь õºëò, ãºõºëò, ìàíæëàãà, ñ¿үл гэх øèíæ òýìäãýýð íü есөн хөлт /ширхэг/ цагаан туг байв уу? Эсвэл дан ганцхан цагаан туг уу? Гэх асуудалд олон судлаач, эрдэмтэд одоог хүртэл хоёр янзын байр суурьтай байдаг. Үүний:

-Нэг дэхь нь цагаан туг нь есөн тоотой туг байгаагүй харин есөн туг үстэй буюу /молцогтой/ нэг л туг байсан гэхийг М.Санждорж[16], мөн адилаар Б.Дорж үзэж, Ш.Бира, Н.Ишжамц[17], Äîðæè Áàíçàðîâ[18] нар есөн манжлагат нэг л туг байсан хэмээн дэмжиж байна.  

-Хоёр дахь нь гол цагаан тугийг тойрон найман жижиг цагаан туг, нийлээд есөн ширхэг буюу есөн хөлт цагаан туг байх үзлийг Х.Нямбуу[19], Д.Гонгор[20], Х.Шаралдай[21], С.Дулам[22], И.Дашням[23] нар үзэцгээж байна. 

Харин миний үзэхнээ дээрх хоёр янзын туг нь хоёулаа байсан хэмээн үзэж байна. Үүнийгээ нэгдүгээрт: 1171 îíä Åñ¿õýé áààòàð Òàòàð нарò õîðëîãäîæ, Åñ¿õýé áààòàðûí õàðúÿàò èðãýä íü Òàé÷óóäûã äàãàí ÿâñàíä, “ª¿ëýí ¿æèí ººðèéí áèåýð òóã áàðüæ ìîðäîîä, îðõèæ í¿¿ñýí èðãýäèéí çàðèìûã áóöààæ àâ÷ðàâ.”[24]гэх мэдээ. Нөгөөх нь: .“…эñãèé òóóðãàòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, áàðñ æèë /1206 îíä/ Îíîí ìºðíèé ýõýíä  õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí öîëûã ºðãºâ…”[25]хэмээх мэдээ юм. 

Үүнээс үзвэл цагаан тугийг 1206 оноос өмнө ба хойно гэж авч үзэх хэрэгтэй. 1206 оноос өмнөх жилүүдэд цагаан туг нь есөн хөлт цагаан тугаар сурвалжид огт гарахгүй, харин цагаан туг нь баялаг бусаар зүгээр л туг хэмээн нэг бус удаа дурдагдаж байдаг. 1171онд гарч байгаа туг нь угтаа нэг ширхэг цагаан туг байсан байна. Цагаан туг гэдгийг Хиад-Боржигон овгийн цагаан шонхор сүлд шүтээнтэй, мөн Хиад-Боржигон овгийн эрхэмлэх цагаан өнгийн бэлгэдлээр холбон үндэслэж болно. Тэгэхээр 1206 оноос өмнөх нэг хөлт /ширхэг/ цагаан туг нь  Хиад-Боржигон овгийн хүрээнд эрхэмлэгдэж байгаад 1206 оноос нэгдсэн Их Монгол улсын төрийн бэлгэдэл есөн хөлтэй /ширхэг/ цагаан туг болон хөгжжээ. Иймээс цагаан туг нь анхандаа овгийн хэмжээнд нэг хөлтэй байгаад Их Монгол улс байгуулагдахад есөн хөлтэй  цагаан туг болон хөгжжээ.

      Öàãààí òóãíû áýëãýäýë

Òºðèéí öàãààí òóãèéã øèíý õààí ºðãºìæëºõ, èõ õóðàëäàé зарлан хуралдуулах çýðýãò ìàíäóóëäàã áàéñàí òóõàé Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä òîäîðõîé äóðääàã.“…эñãèé òóóðãàòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, áàðñ æèë /1206 îíä/ Îíîí ìºðíèé ýõýíä  õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí öîëûã ºðãºâ…”[26]

Öàãààí òóãíû îðîéä ãóðâàí ø¿ä áàéõ áºãººä ò¿¿íèéã ãàë, íàð, ñàð áóþó ìºíõæèíãèéí áýëãýäýë ãýæ òàéëáàðëàäàã, áàñ òýð ãóðâàí ø¿äèéã ñýðýý õýìýýí ¿çýæ ºíãºðñºí, îäîî, èðýýä¿é ãóðâàí öàãèéí ñ¿ð õ¿÷íèéã èëýðõèéëäýã ãýñýí òàéëáàð ÷ áàéäàã. ßìàð áîëîâ÷ öàãààí òóã íü ãýãýýí ýíýðýíã¿é òºðèéã çàñàõ ýíõæèíãèéí áýëãýäýë þì.

Òîîíû õóâüä ãîë èõ öàãààí òóãèéã òîéðñîí íàéìàí æèæèã öàãààí òóãààñ á¿òýõ, åñºí øèðõýã öàãààí òóã íü äàðààõè òîîíû áýëãýäëèéí àãóóëãàòàé. Åñºí хөлт/øèðõýã/ öàãààí òóã íü Ìîíãîë÷óóäûí åñèéí òîîã ýðõýìëýäýã áàéäàë, ìºí åñºí ºðëºã, åñºí хөлт/øèðõýã/ öàãààí òóã õî¸ðò íýãýí äàøðàìûí ëîãèê õîëáîî áàéõ áàðèìò áîëíî.

Ýíý òàëààð “Ìîíãîëûí Ẻ ìºðãºëèéã íÿãòëàí ñàéí ñóäàëñàí ýðäýìòýí Äîðæè Áàíçàðîâ “Õóðìàñò åñºí ñàõèóñàí äàãóóëòàéí àäèë ×èíãèñ åñºí æàíæèí /ºðëºã/, áàñ ò¿¿íèé òóã åñºí ìàíæëàãàòàé áàéâ”[27] ãýæ áè÷æýý. Åñºí õºëò öàãààí òóã õýìýýõ íü ÷óõàìäàà åñºí òóг áºãººä ò¿¿íèéã åñºí ºðëºã ýðõëýí õàðèóöàæ áàéñàí áàéæ áîëçîøã¿é.[28] ̺í åñºí хөлт /øèðõýã/ öàãààí òóã íü “̺íõ õºõ òýíãýðèéã òàõèõ òàéõ ¸ñòîé õîëáîîòîé áóþó åñèéí òîî áîë òýíãýðèéí үүòãýëèéí áýëãýäýë ìºí áîëîõû㠺㿿ëíý.”[29]

        Öàãààí òóãíû ýðýë, ãàðàëûí ò¿¿õýýñ…

Öàãààí òóã, òóãíû ¿¿ñýë ãàðàëûí ò¿¿õèéã Õ¿íí¿ ã¿ðíýýñ øóóä õàìðóóëàí àâ÷ ¿çýõ íü áóðóó þì. Ó÷èð íü Ìîíãîëûí ýðòíèé óëñóóäûí ò¿¿õýíä õîëáîãääîã ñóðâàëæ ìýäýýí¿¿äýä  öàãààí òóã, òóãíû òàëààð îãò òýìäýãëýãäýýã¿é áàéäàã.  

Öàãààí òóã, òóãíû òàëààðõè àíõíû ñóðâàëæèéí ìýäýý íü 1171 îíä Õàìàã Ìîíãîëûí /ÿçãóóð íýðýýðýý Ìîíãîë þì./ Åñ¿õýé áààòàð Òàòàðò õîðëîãäîæ, Åñ¿õýé áààòàðûí õàðúÿàò èðãýä íü Òàé÷óóäûã äàãàí ÿâñàíä, “ª¿ëýí ¿æèí ººðèéí áèåýð òóã áàðüæ ìîðäîîä, îðõèæ í¿¿ñýí èðãýäèéí çàðèìûã áóöààæ àâ÷ðàâ.”[30] Ãýõ þì.

ßìàðòàà ÷ äýýðõè ìýäýýíä òóãíû øèíæèéã ÿëãàæ çààãààã¿é ÷, XII çóóíû Õàìàã Ìîíãîë óëñàä òóã /öàãààí òóã/ áàéñíûã áàòàëæ áàéãàà þì.

Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä: “Òýì¿æèí õàí õºâã¿¿í õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð õ¿ðýýä ýðòíèé Áîøãîò áóé àðâàí õî¸ð õ¿÷èò õàäûã íîìõîòãîõûí òóë Õýðëýí ìºðíèé պ人 àðàëä áàéëãàí õàòãàõ åñºí õºëò öàãààí ñ¿ëä, Îíîí ìºðíèé äýë¿¿í áîëäîãò ÿâóóëàí õàòãàõ äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäýý áîñãîîä õàí ñóóõóéí óðüä…”[31]. Ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèíä ãàð÷ áóé ìýäýýã ñàéí íÿãòëàõ õýðýãòýé. Ó÷èð íü òóñ ñóðâàëæ íü Ìàíæ ×èí ã¿ðíèé íî¸ðõîëûí ¿åä çîõèîãäñîí áîëîõîîð ¿ë èòãýõ ýðãýëçýýã òºð¿¿ëæ áàéíà. Ãýõäýý äýýðõ ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:

- Òýì¿æèí õîðèí íàéìàí ñ¿¿äýð /õèé íàñûã íü õàñâàë Òýì¿æèí õîðèí äîëîîòîé./ ãýõ íü 1189 îí áîëíî. Ýíý îíä Òýì¿æèí Õàìàã Ìîíãîëûí õààí áîëñîí ãýõ íü ò¿¿õýí ¿éë ÿâäàëòàéãàà íèéöýæ, 1189 îíä Òýì¿æèí ×èíãèñ õààí áîëîõ òýð ¿åä Õàìàã Ìîíãîëä öàãààí òóãòàé áàéñàí áàéæ òààðàõ íü…

Õàðèí öàãààí òóã ëàâòàé áàéñàí òàëààðõè ò¿¿õýí ñóðâàëæèéí ìýäýýí¿¿äýä “…ýñãèé òóóðãàòàí óëñ ýíõ øóäàðãà áîëæ, áàðñ æèë /1206 îíä/ Îíîí ìºðíèé ýõýíä  õóðàëäàæ, åñºí õºëò öàãààí òóãàà ìàíäóóëààä Òýì¿æèíä ×èíãèñ õààí öîëûã ºðãºâ…”[32] ãýñýí íü öàãààí òóã 1206 îíä Èõ Ìîíãîë óëñûí òºðèéí áýëãýäýëò äàëáàà áîëñîíã ò¿¿õýí öàã ¿åèéí îéð çîõèîãäñîí îëîí ñóðâàëæóóä äàâõàð áàòàëæ áàéíà.

Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíä  öàãààí òóãèéí òàëààðõ ìýäýý 1206 îíîîñ õîéø àëäàãäàæ, òóã èõ ñ¿ëä, òóã, õýíãýðýã, äºðºº, æàä ãýñýí òîéìòîéãîîð ãàðíà. Èéìýýñ öàãààí òóã ×èíãèñ õààíààñ õîéøõè õààäûí ¿åä, ýçýíò ã¿ðíèé çàäðàë, óëñòºðèéí áóòðàëûí ò¿¿õýí ¿å¿äýä áàéñààð áàéñàí óó? ¿ã¿é þ¿? Ãýäãèéã íÿãòëàн үзэхэд áýðõ þì.

Ãýâ÷ Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí “Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé” ãýäýã Ãàëäàí òóñëàã÷èéí çîõèîñîí ñóðâàëæèéí ìýäýýíä:

”…Ìàíäóõàé áýýð,… äîëîîí íàñòàé ºí÷èí à÷ õºâã¿¿í Áàòìºíõèéã òýðã¿¿í áîëãîí, åñºí õºëò öàãààí òóã, äºðâºí õºëò õàð ñ¿ëäèéã íü çàëæ, ñàéí Ìàíäóõàé õàòàí ñàíäàðñàí ¿ñýý øàâõëààä, Áàòìºíõèéã ¿õýãò /тэргэнд/ õèéæ, ìîðüòîé ¿õýðòýé ÿâãàí öººí öýðãèéã äàãóóëæ áàéëäàõààð ìîðäîâ…”[33] ýíýõ¿¿ ñóðâàëæèéí ìýäýýíýýñ ¿çâýë öàãààí òóãíû à÷ õîëáîãäîë, ¿íý öýíý íü Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëààð XV çóóí õ¿ðòýë õýâýýð õàäãàëàãäàæ áàéñíûã íîòëîõ þì.

Ìàíæ ÷èí ã¿ðýí Ìîíãîëûã ýçëýí ò¿ðýìãèéëýõ öàãààñ öàãààí òóãíû ñóðàã ÷èìýý á¿ð òàñàрсан гэх боловч уламжлалт цагаан туг маань хувьсч, буддын шашны бэлгэдэлт тэмдэг хорол хийгээд шидэт маанийн зургаан үсэг, аюулгахын утгат хохимой мэтийн чимэгтэй болсон боловч хуучны гилбэр, үсэн манжлага хэвээр үлджээ.

Ó÷èð íü Ìàíæ ×èí ã¿ðýí Ìîíãîë òºðèéí óëàìæëàëò òóã, ñ¿ëä, òàìãà çýðãèéã íü öºìèéã õàëæ, îðîíä íü “òºðèéí áóñ çºâõºí öýðãèéí òóãèéã ººðèéí öýðãèéí òóãèéí õýâ ìàÿãààð õýðýãë¿¿ëýõ áîëãîæýý. ¯¿íä: Ò¿øýýò õàí àéìãèéí öýðýãò ýìæýýðòýé øàð ºíãèéí òóã õèóðûã, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí öýðýãò ýìæýýðòýé öàãààí ºíãèéíõèéã, Ñýöýí õàíû öýðýãò õºâººòýé óëààí ºíãèéíõèéã, Çàñàãò õàíû öýðýãò õºâººòýé øàð ºíãèéí òóã õèóðûã òóñ òóñ õýðýãë¿¿ëæýý. ªâºðìîíãîëä Äýì÷èãíîðîâ âàíãèéí òýðã¿¿ëñýí ìîíãîë çàñãèéí ãàçàð õºõ äýâñãýð äýýð óëààí, øàð öàãàà ìàíæëàãàòàé òóãèéã ñàÿõàí áîëòîë òºðèéí òóã áîëãîí ìàíäóóëæ áàéñàí íü Ìîíãîëä Ìàíæèéí òóëãàí õýðýãë¿¿ëñýí öýðãèéí òóã õèóðûí óëáàà ìºí.[34]

Èíãýýä 1691 îíä Ìàíæ ÷èí ã¿ðýíä òóñãààð òîãòíîëîî àëäàæ, òºðèéí óëàìæëàëàà ãýýñýí Ìîíãîë÷óóä 1992 îíû Øèíý ¯íäñýí õóóëèàð  öàãààí òóãûã төрийн албан ёсны хүндэтгэлийн бэлгэдэл áîëñíîîð, öàãààí òóãíû øèíý õºãæèë íü èðñýí юм. Шинэ цагаан тугийг бүтээхэд Монгол улсын анхны ерөнхийлэгч асан П.Очирбатын зөвлөх Х.Нямбуугийн зөвлөгөө чухал байсан юм.

ªíºº ¿åä õýä õýäýí öàãààí òóã óëàìæëàãäàí õàäãàëàãäñààð èðñýí áàéõ þì. Æèøýýëáýë: Õàëõûí Ñýöýí õàí àéìãèéí À÷èò âàíãèéí õîøóóíû ×èíãèñèéí òóãèéí ñ¿ì/Îäîîãèéí Äîðíîä àéìãèéí Áóëãàí ñóì/, Ñàéí íî¸í õàí àéìãèéí íóòàãò áóé Ýðäýíýçóó õèéä, Çàñàãò õàí àéìãèéí Ëó ã¿íèé õîøóóíû Õàíõºõèé /Óâñ àéìãèéí Ç¿¿íõàíãàé ñóì/,ÁÍÕÀÓ-ûí Îðäîñûí ¯¿øèí õîøóóíä îäîîã õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí, òàõèñààð èðæýý.

---

[1] Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî. 202-ð ç¿éëä

  Ðàøèä àä Äèí.Ñóäðûí ÷óóëãàí.I áîòü.ÓÁ.,1994.òàë 87

  Ëó.Àëòàí òîâ÷.ÓÁ.,1990. 33 à

  “¯íäýñíèé õóðààíãóé àëòàí òîâ÷”-ä

  Ñàãàí Ñýöýí.Ýðäýíèéí òîâ÷èä.

  “Áîãä áààòàð áèåýð äàéëñàí òýìäýãëýë”-ä

[2] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87

[3] “Äàé Þàíü óëñûí áè÷èã”-ò

   Ðàøïóíöàã.Áîëîð ýðõèä

[4]“Ãàíãûí óðñãàë”-ä

[5] “Ìîíãîë Òàòàðûí á¿ðýí òýìäýãëýë”-ä

[6] Æàìáàäîðæ. Áîëîð ýðèõ

[7] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197

  Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154

[8] Õ.Íÿìáóó.Ìîíãîëûí áýëãýäýë.ÓÁ.,1979 òàë 13

  Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë218

[9] È.Äàøíÿì.Ìîíãîë óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õ I áîòü.ÓÁ.,2005 òàë 307

[10] Í.Èøæàìö.Ìîíãîëä íýãäñýí òºð áàéãóóëàãäàæ ôåîäàëèçì á¿ðýëäýí òîãòñîí íü.ÓÁ.,2002.

   Äîðæè Áàíçàðîâ.Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèè.Ì.1955.60

[11]Ñàéøààë.×èíãèñ õààíû òîâ÷îîí. Äýýä äýâòýð.ÓÁ.,2004. òàë460

   Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.153

[12] Монголын соёлын түүх I боть.УБ.,1999 тал372

[13] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87

[14] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197

[15] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë219

[16] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.153

[17] Í.Èøæàìö.Ìîíãîëä íýãäñýí òºð áàéãóóëàãäàæ ôåîäàëèçì á¿ðýëäýí òîãòñîí íü.ÓÁ.,2002.

[18] Äîðæè Áàíçàðîâ.Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèè.Ì.1955.60

[19] Õ.Íÿìáóó.Ìîíãîëûí áýëãýäýë.ÓÁ.,1979 òàë 13

[20] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë 197

[21] Õ.Øàðàëäàé.×èíãèñ õààíû îíãîí ø¿òýýíèé òàéëãà òàõèëãà.ÓÁ.,2001.òàë218

[22] Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154

[23] È.Äàøíÿì.Ìîíãîë óëñûí òºð, ýðõ ç¿éí ò¿¿õ I áîòü.ÓÁ.,2005 òàë 307

[24] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë 45

[25] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.202-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë178

[26] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.202-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë178

[27] Äîðæè Áàíçàðîâ.Ñîáðàíèå ñî÷èíåíèè.Ì.1955.60

[28] Ä.Ãîíãîð.”Õàëõ òîâ÷îîí” IIáîòü. ÓÁ.,1978. Òàë153

[29] Ñ.Äóëàì.Ìîíãîë áýëãýäýë ç¿é.Iáîòü.ÓÁ.1999.154

[30] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.73-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë 45

[31] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 87

[32] Ö.Äàìäèíñ¿ðýí.Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî.202-ð ç¿éë.ÓÁ.,1990.òàë178

   Ðàøèä àä Äèí.Ñóäðûí ÷óóëãàí.I áîòü.ÓÁ.,1994.òàë 87

   Ëó.Àëòàí òîâ÷.ÓÁ.,1990. Òàë140

[33] Ãàëäàí òóñëàã÷.Ýðäýíèéí ýðèõ õýìýýõ ò¿¿õ áîëîé.ÓÁ.,2007.òàë 540-541

[34] Ì.Ñàíæäîðæ.Ìîíãîë òºðèéí ò¿¿õýýñ XIII-XIX çóóí.ÓÁ.,1998.156